De rol van studenten in het leerproces verandert steeds meer van passieve ontvangers naar autonome en actieve deelnemers. Deze ontwikkeling vindt plaats doordat een leven lang leren steeds meer wordt erkend in de maatschappij. De (werk)omgeving verandert immers continu. Daardoor is het eenmalig halen van een diploma niet voldoende om bij te blijven. Elke professional moet zich blijven ontwikkelen. Het helpt als deze persoon zich daar ook verantwoordelijk voor voelt. Dit verantwoordelijkheidsgevoel is geen aangeboren vaardigheid of attitude. Er is een actieve houding voor nodig om dit te leren.
Wanneer het gaat over studenten die dit verantwoordelijkheidsgevoel ontwikkelen, spreekt men van studenteigenaarschap. Studenteigenaarschap betekent dat studenten verantwoordelijk zijn voor hun eigen leerproces. Hoe eerder zij dit eigenaarschap ontwikkelen, hoe langer zij daar profijt van zullen hebben.
In dit artikel vind je vijf manieren waarop een portfolio bijdraagt aan studenteigenaarschap. Maar eerst staan we stil bij het portfolio zelf.
Wat verstaan we onder een portfolio?
Drieam is ervan overtuigd dat een portfolio bijdraagt aan studenteigenaarschap. Maar wat valt er precies onder de noemer ‘portfolio’?
Een portfolio is een verzameling van documenten of producten die iemands vaardigheden, ervaringen en prestaties aantonen. Oorspronkelijk werden portfolio’s voornamelijk gebruikt in de creatieve sector. Tegenwoordig worden portfolio’s steeds vaker geïntegreerd in het onderwijs. Hierbij worden ze niet alleen gebruikt om eindproducten te tonen, studenten leggen er ook hun voortgang in vast. Daarnaast biedt het hen handvatten om na te denken over hun (leer)proces.
Er zijn veel soorten en vormen portfolio’s: digitaal, op papier, gericht op het proces of gericht op het eindproduct. Elk type portfolio dat gebruikt wordt in het onderwijs heeft in ieder geval de volgende kenmerken:
- het gaat om een verzameling werk van een student;
- de student stelt het zelf samen.
Hieronder zie je de drie meest voorkomende soorten portfolio’s:
- Ontwikkelportfolio: met behulp van dit type portfolio toont de student groei en voortgang aan.
- Assessmentportfolio: dit is een portfolio dat gebruikt wordt voor (formele) beoordelingsmomenten.
- Showcaseportfolio: dit is een etalage van succesvol afgeronde producten waar de student trots op is. Het is de meest traditionele vorm van een portfolio en vaak de eerste vorm waar mensen aan denken.
In de volgende 5 punten lees je op welke manieren een portfolio bijdraagt aan studenteigenaarschap.
1. Een portfolio volgt de leerreis van studenten én is docentonafhankelijk
Studenteigenaarschap kan het beste omschreven worden als een attitude of een ‘gevoel’. Het is een houding en een ‘gevoel van verantwoordelijkheid’ dat in principe elke student kan ontwikkelen. Je kunt ervoor kiezen om studenten in een keer verantwoordelijk te maken voor hun leerreis, maar als zij niet weten hoe zij dit vorm moeten geven zal dit juist demotiveren. Daarom is het belangrijk om studenten structuur te bieden.
Een portfolio biedt deze structuur. Het volgt de leerreis van de studenten. De stappen van een leerreis zijn namelijk verwerkt in het portfolio: plannen, leren, volgen en aantonen. Studenten bepalen zelf bij elke stap welke producten er in het portfolio komen. Maar ook welke onderdelen voor wie zichtbaar zijn en wie er om feedback wordt gevraagd. Dit helpt studenten om de regie te nemen en maakt het werken met een portfolio docentonafhankelijk. De docent blijft uiteraard betrokken, maar zorgt enkel voor begeleiding en ondersteuning die past bij de behoefte van elke individuele student. De docent gebruikt dus wel het portfolio, maar de student blijft de eigenaar.
2. Een portfolio helpt studenten bij het stellen van doelen
Om eigenaarschap te tonen is het nodig dat studenten helder zicht hebben op hun leerdoelen. Goed gedefinieerde leerdoelen maken namelijk duidelijk wat er van hen verwacht wordt. Daardoor weten ze waar zij staan op weg naar het leerdoel en kunnen zij evalueren of ze het doel hebben behaald. Doelen zijn echter het meest effectief wanneer studenten die zelf opstellen. Op dit gebied kan een portfolio belangrijke ondersteuning bieden.
Studenten kunnen in hun portfolio namelijk gemakkelijk en zichtbaar doelen opstellen. Ze kunnen bovendien een plan maken om het doel te behalen, het proces te monitoren en te evalueren of het doel behaald is. Daarnaast selecteren ze zelf het bewijsmateriaal en bepalen zij wie er toegang toe heeft. Ook kunnen zij zelf kiezen wanneer, hoe en aan wie zij feedback vragen. Deze feedback speelt een grote rol: het geeft studenten waardevolle informatie om hun doel te behalen.
3. Een portfolio ondersteunt studenten bij het reflecteren
Reflectie op het eigen leerproces wordt een metacognitieve vaardigheid genoemd. Metacognitieve vaardigheden betreffen het ‘denken over denken’. Dit is een belangrijke pijler voor studenteigenaarschap. Reflecteren kan plaatsvinden in alle fasen van het leren:
- Voorafgaand aan het leren: door doelen te stellen.
- Tijdens het leren: met behulp van zelfmonitoring.
- Na afloop van het leren: via een zelfevaluatie.
In de praktijk kan het reflecteren er nog wel eens bij inschieten. Een portfolio biedt concrete handvatten om dit in te plannen, te structureren en zichtbaar te maken. Het biedt bovendien een totaaloverzicht van alle (relevante) leerervaringen van de student. Dit maakt het makkelijker om holistisch te reflecteren.
4. Een portfolio helpt studenten te leren hoe je verantwoordelijkheid neemt
Ondersteuning op maat helpt studenten bij het leren om verantwoordelijkheid te nemen. Met behulp van scaffolding kunnen docenten de ondersteuning zo aanbieden dat studenten leren in hun zone van naaste ontwikkeling. Een concreet voorbeeld hiervan is een structuurtemplate. Docenten kunnen dit template voor startende studenten met meer (vooraf) ingevulde structuur aanbieden dan voor ouderejaars die al langer met het portfolio werken.
5. Een portfolio helpt docenten om zich te ontwikkelen in de coachende (of begeleidende) rol
Docenten zijn onmisbaar bij het stimuleren van studenteigenaarschap. Hoe zij zich opstellen ten opzichte van hun studenten is van groot belang. Om studenten zoveel mogelijk verantwoordelijkheid te leren nemen, kiest de docent het beste voor een coachende en begeleidende rol. Dit doet hij met behulp van scaffolding maar ook door feedback te geven op het proces in plaats van op het product. Het portfolio helpt daarbij doordat het de mate van zelfsturing (en ontwikkeling daarin) duidelijk zichtbaar maakt.
Conclusie
Verantwoordelijkheid voelen en nemen over het eigen leerproces zijn belangrijke attitudes voor studenten. Het onderliggende studenteigenaarschap helpt hen om zich later ook als professional te blijven ontwikkelen. Een portfolio stimuleert het studentgestuurd leren en het nemen van verantwoordelijkheid. De kracht van een portfolio uit zich in de flexibiliteit om zich aan te passen aan de persoonlijkheid, context, doelen en ontwikkeling van elke student. Het biedt studenten handvatten om eigenaarschap te ervaren en het helpt docenten om zich verder te ontwikkelen in hun coachende rol. Daarmee is een portfolio een waardevol onderdeel van toekomstbestendig onderwijs.
