Meestal zie je alleen het eindresultaat van een leerproces; gehaald, of niet gehaald. Wat als we juist het proces zelf zouden laten zien? Lees verder en ontdek drie redenen waarom het visualiseren van het leerproces een goed idee is.

Verschillende aanleidingen tot visualiseren

De laatste jaren is men kritischer over het gebruik van de traditionele toetsen. De kritiek richt zich met name op de vraag wat een toets zegt over het niveau van een student en in hoeverre toetsen bijdraagt aan het leren of dat het juist het leren in de weg zit.

Deze gesprekken leiden tot meer aandacht voor het sociaal constructivisme van John Dewey. Het sociaal constructivisme ziet het leerproces als een actief proces van kennisverwerving; kennis ontstaat en wordt gedeeld met anderen. Belangrijke principes hierbij zijn onder andere de zone van naaste ontwikkeling en het stimuleren van het zelfregulerende vermogen.

Programmatisch toetsen is ook in opmars en is een manier van beoordelen die aansluit bij een constructivistische benadering van onderwijs (Baartman, Van Schilt-Mol & Van der Vleuten, 2020). Bij programmatisch toetsen staat het leerproces van de student centraal. Toetsen zijn onderdeel van het leerproces en gebruik je om het proces van de student te sturen, te stimuleren en inzicht te geven in de eigen voortgang (Peeters, 2019).

Om het sociaal constructivisme en/of programmatisch toetsen toe te kunnen passen, is het belangrijk om het leerproces te visualiseren. Wat dit precies inhoudt en waarom dit helpt, dat behandelen we in de volgende onderdelen.

Visualiseren van het leerproces

Een ander woord voor visualiseren is uitbeelden. Bij het visualiseren van het leerproces, beeld je dus uit wat en hoe iemand leert. Leerdoelen, subdoelen en succescriteria kunnen daarbij helpen, omdat studenten daardoor weten wat ze aan het leren zijn. Feedback helpt ook bij het zichtbaar maken van leren (Hattie, 2008). In de verschillende versies van een document, kun je namelijk zien waar en hoe de student groeit. Feedback en beoordelingen zijn in dit geval gericht om te kijken waar in het leerproces iemand staat en welke volgende stappen nodig zijn. Ze maken de losse stappen in het leerproces zichtbaar, in plaats van enkel een eindcijfer te geven.

Drie redenen waarom het visualiseren van het leerproces belangrijk is

Er zijn verschillende redenen te noemen waarom het belangrijk is om een leerproces zichtbaar te maken. Hieronder zetten we de belangrijkste drie op een rij:

  1. Het maakt groei zichtbaar en dat motiveert
  2. Het helpt bij het begrijpen en onthouden van informatie
  3. Het helpt bij het verbeteren van de feedback- en reflectievaardigheden

1. Het maakt groei zichtbaar en dat motiveert

Zoals je hebt gelezen wordt groei en voortgang zichtbaar zodra je het leerproces zichtbaar maakt. Dit zorgt voor focus op het proces (waar kom je vandaan en waar wil je naar toe) in plaats van op het eindresultaat. Daardoor draait het leren niet meer puur om het halen van een goed cijfer, maar juist om waar je naar toe wil groeien en wat je wil leren. Dit maakt de student eigenaar van het leerproces en dat bevordert de intrinsieke motivatie.

Deze (intrinsieke) motivatie is iets om na te streven. Verschillende onderzoeken hebben namelijk een positieve wederkerige relatie aangetoond tussen motivatie en leerprestaties. Motivatie verhoogde niet alleen het leren en de leerprestaties, maar de bereikte leerdoelen gaven de student ook een gevoel van voldoening. Dit gevoel motiveerde hen vervolgens weer om opnieuw deel te nemen aan leeractiviteiten (Margolis & Mccabe, 2006; Schunk et al., 2013). En zo ontstaat een positieve opwaartse spiraal.

Ook zijn er onderzoeken die een positieve relatie aantonen tussen intrinsieke motivatie en taakbetrokkenheid, hoge kwaliteit van leren, gevoel van competentie en vermindering van angst (Ryan & Deci, 2000; Schunk et al., 2013).

Boomgroei als visualisatie van groei

2. Het helpt bij het begrijpen en onthouden van informatie

Kapstok als visualisatie van het begrijpen en onthouden van feedback

Een leerproces is een abstract concept. Door het zichtbaar en visueel te maken help je studenten te begrijpen en te onthouden waar zij de nieuwe kennis of vaardigheden voor nodig hebben. Het zichtbare leerproces vormt als het ware een kapstok waar zij nieuwe informatie aan op kunnen hangen. Daarbij staat een leerproces zelden op zichzelf, het heeft een plek in het grotere geheel, zoals bijvoorbeeld een leerlijn. Door zowel het leerproces als het grotere geheel zichtbaar te maken, wordt het voor de student duidelijk hoe de verbanden liggen.

Denk bijvoorbeeld aan een spindiagram of radardiagram. Hierin kun je de vaardigheden aangeven die een student moet ontwikkelen om zijn toekomstige vak uit te oefenen. Met behulp van verschillende meetmomenten is te zien of en in hoeverre deze persoon zich ontwikkelt. Wanneer de afbeelding ondersteunend is aan de tekst, helpt dit ons brein om concepten beter op te slaan. Zo onthouden we woorden bijvoorbeeld beter als we daar plaatjes van hebben gezien (McBride & Dosher, 2002). Zo’n spindiagram trekt de aandacht, maakt het concept van groei concreet en helpt om de informatie efficiënt weer te geven. Bovendien kun je studenten eigenaarschap geven door hen zelf te laten beslissen hoe zij de vaardigheden verder willen ontwikkelen. Daarmee ontwikkelen zij ook hun probleemoplossend vermogen en het vermogen tot kritisch denken.

3. Het helpt bij het verbeteren van feedback- en reflectievaardigheden

We zeiden het al; feedback maakt leren zichtbaar. Wanneer je het leerproces zichtbaar wil maken, ontkom je er dus ook niet aan om feedback en reflectie een grote rol te geven. Aan te raden is om hier ook eigenaarschap in op te nemen. Dit doe je door de studenten te laten bepalen welke ‘tussenmeting’ of ‘tussenproduct’ zij op willen leveren. Maar ook door hen te laten bepalen aan wie zij feedback vragen. Zij ontvangen vervolgens de feedback, interpreteren dit, verwerken het in een nieuwe versie en reflecteren op hun groei en de vervolgstappen.

Om op een goede manier feedback te geven, te ontvangen en te interpreteren, heb je feedbackvaardigheden nodig. Dit wordt ook wel ‘feedbackgeletterdheid’ genoemd. Feedbackgeletterdheid betekent dat je adequaat met feedback om kan gaan. Hiervoor moet je leren omgaan met negatieve gevoelens die feedback op kan roepen, je moet het nut van een actieve rol inzien, feedback kunnen herkennen en vastleggen, productief meewerken aan onderlinge feedbackprocessen, de capaciteit ontwikkelen om jezelf te evalueren en om feedback om te zetten in specifieke verbeteringen en gedragingen (Kneyber et al, 2022).

Feedbackgeletterdheid ontstaat niet vanzelf. Dit is iets waar je als docent of begeleider extra aandacht aan moet geven. Hierbij staat zowel de uitleg centraal (wat is goede feedback) als het oefenen ermee. Bij het oefenen kun je denken aan het inzetten van een single point rubric in de les, of het laten vergelijken van het eigen werk met een uitgewerkt voorbeeld (Lucassen, 2018).

Feedbackgeletterdheid blijft het hele leven een waardevolle vaardigheid, ook op de werkvloer. Door het te verweven in het (zichtbare) leerproces, is er gelegenheid om te oefenen.

Conversation between coach and student

Visualiseren van leren in het bedrijfsleven

Misschien denk je bij een leerproces al snel aan het onderwijs. In dit artikel worden tot nu toe ook alleen studenten benoemd. Maar, leerprocessen zijn op veel meer plekken te vinden. En overal waar een leerproces is, kun je die visualiseren. Dit zal in elke situatie een hoop helderheid, eigenaarschap en motivatie opleveren.

Dit betekent dat je het ook erg goed in kan zetten in het bedrijfsleven. Want ook daar is sprake van leren en groei. Ook daar wil je voortgang laten zien en doelen stellen. Een spindiagram, met vaardigheden die passen bij de functie, geeft de werknemer inzicht, eigenaarschap en motivatie om zich verder te ontwikkelen. En bij functionerings- of beoordelingsgesprekken is het voor zowel de werknemer als de leidinggevende fijn dat het zichtbaar is hoe deze persoon zich heeft ontwikkeld.

En vergeet feedbackgeletterdheid niet, ook in het bedrijfsleven is dit een waardevolle vaardigheid. Want een eerste versie van een document of product kan veel baat hebben bij een goede feedbackronde. Bovendien komt het de werksfeer alleen maar ten goede als collega’s op een goede manier feedback geven en ontvangen.

Visualiseer het leerproces met Portflow

Er zijn veel manieren om het leerproces te visualiseren. Een daarvan is het gebruik van portfoliosoftware, zoals Portflow.

Een eerste stap om het leerproces zichtbaar te maken, is te bedenken wat je wil leren; het stellen van een doel dus. In Portflow stel je makkelijk je eigen doelen op. Het is gelijk zichtbaar en je kunt er meteen een plan aan verbinden. De voortgang houd je bij in het portfolio en je evalueert (en reflecteert) als een doel is behaald. Het ‘bewijs’ mag je zelf selecteren, en je mag ook zelf bepalen wie er (wanneer) feedback geeft. Op deze manier bouw je zelf aan je eigen ‘kapstok’ en maak je zelf jouw groei zichtbaar. Je bent eigenaar van je eigen leerproces én maakt dit zelf zichtbaar.

Feedbackgeletterdheid speelt een grote rol bij het goed werken met een portfolio. De lerenden zijn immers afhankelijk van de feedback die zij ontvangen, geven, interpreteren en verwerken. In Portflow in combinatie met het LMS (learning management system) kun je met behulp van scaffolding de lerenden begeleiden bij het ontwikkelen van feedbackgeletterdheid. Dit scaffolden doe je met behulp van een template. In het template kun je een structuur meegeven voor het portfolio en daarnaast kun je tips meegeven voor het geven en ontvangen van feedback, of het maken van een opdracht. Je kunt in het template zelf de doelen bepalen, of die door de lerende in laten vullen. Een andere optie is om alleen de doelen te geven en de lerende te laten bedenken welke activiteit daar goed bij zou passen. Het template biedt je alle vrijheid om te bepalen hoeveel structuur je biedt. Op die manier groeit het met de lerenden mee.

Voorbeelden van visualiseringen in Portflow

Zien hoe het werkt?

Wil je met eigen ogen zien hoe Portflow jou kan helpen om leerprocessen zichtbaar te maken? Neem contact met ons op, we laten het graag aan je zien.

Bronnen

Baartman, L., Van Schilt-Mol, T., Van der Vleuten, C., (2020) Programmatisch toetsen – voorbeelden en ervaringen uit de praktijk. Amsterdam, Nederland: Boom uitgevers Amsterdam

John Hattie, Leren zichtbaar maken, Bazalt Educatieve uitgaven 2013.

Margolis, H., & Mccabe, P. P. (2006). Improving Self-Efficacy and Motivation: What to Do, What to Say. Intervention in School and Clinic, 41(4), 218–227. doi:10.1177/10534512060410040401

McBride DM, Dosher BA. A comparison of conscious and automatic memory processes for picture and word stimuli: a process dissociation analysis. Consciousness and Cognition 2002;11;423-60.

Kneyber,R., Sluijsmans, D., Devid, V., Wilde López, B. (2022). Formatief handelen. Van instrument naar ontwerp. Phronese, Culemborg.

Lucassen, M. (2018, 28 september) De ‘single point rubric’: meer ruimte voor feedback bij beoordelen Vernieuwenderwijs.

Peeters, W. (2019, 17 juni) Programmatisch toetsen: waarom, wat en hoe? Vernieuwenderwijs.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Intrinsic and Extrinsic Motivations: Classic Definitions and NewDirections. Contemporary Educational Psychology, 25(1), 54–67. doi:10.1006/ceps.1999.1020

Schunk, D. H., Meece, J. L., & Pintrich, P. R. (2013). Motivation in Education: Theory, Research, and Applications (4th ed.). New York, NY: Pearson Education.